Potocka z Mniszchów Józefina Amelia (1752–1798), druga żona Szczęsnego Potockiego, malarka i literatka-amatorka. Ur. 29 VIII, prawdopodobnie w Dreźnie, była jedyną córką Jerzego Augusta Mniszcha (zob.) i Marii Amelii z Brühlów (zob.). Dzieciństwo spędzała początkowo z rodzicami w Dreźnie, później w Warszawie. O jej wykształceniu wiemy mało; znała język francuski, łacinę i z pewnością niemiecki. Uczyła się rysunku i malarstwa zapewne (wedle Łukasza Gołębiowskiego) u Antoniego Albertrandiego. W czasie konfederacji barskiej (1770) kochał się w niej Józef Miączyński i ten afekt usiłowała wykorzystać matka do zdobycia wpływów na Miączyńskiego, nie myśląc wszakże o oddaniu mu córki za żonę. Także Teresa ze Stadnickich Ossolińska chciała pozyskać rękę Józefiny dla swego syna. Mniszchowie jednak zdecydowali się wydać córkę za Szczęsnego Potockiego (zob.) i zawarli stosowną umowę z jego rodzicami. Wobec tragicznych wydarzeń związanych z pierwszym małżeństwem Szczęsnego ślub został odwleczony. Dopiero 1 XII 1774 Szczęsny wypełnił wolę nieżyjących już rodziców i zawarł małżeństwo z Józefiną. Podobno panna młoda musiała przypominać o ceremonii przyszłemu mężowi, bo zajęty grą na gitarze zapomniał o ślubie. P. wniosła mężowi całą spuściznę mniszchowską, m. in.: Duklę i Samoklęski, Brzostowicę, pałace w Warszawie i Gdańsku, liczne srebra, meble i porcelanę. W pół roku po ślubie, 3 V 1775, została damą Krzyża Gwiaździstego. Małżeństwo początkowo układało się dobrze. P. była inteligentna, uchodziła za piękną, miała poczucie humoru. Mąż układał dla niej czułe wiersze, wspólnie bywali w Dukli i grywali w tamtejszym teatrze dworskim. Dn. 24 IV 1775 tam właśnie była grana komedia w 3 aktach Cnota rzadka przyjaciel prawdziwy, ułożona przez P-ą (rkp. tej sztuki – znajdował się w B. Krasińskich pod nr 819).
P. miała ambicje literackie, lecz ślady jej twórczości są znikome. Wiadomo, że napisała Dwie powiastki: Ożenienie filozoficzne i Panna S. („Pam. Nauk.-Liter.” T. 1: 1849 s. 43–9), epigramat zaczynający się od słów: «Suchy, wymokły, wybladły i nudny…» (druk tamże); zachował się też list literacki Mości Panie Benedykcie (do Benedykta Hulewicza w: AGAD, Zb. Popielów) oraz dwa wiersze zacytowane przez Franciszka Kowalskiego we „Wspomnieniach”. Wiadomo też, że pisywała listy, «tak piękną polszczyzną i stylem ognistym, że je porównać można by do dzieł p. George Sand» (do bpa Józefa Kossakowskiego; listy te spłonęły w r. 1863 w pałacu A. Zamoyskiego w W.). W Archiwum w Kijowie (f. 49, inw. II, nr 2971) znajdują się autografy wspomnianych Powiastek i dwóch wierszyków (Do Kupidyna i… «Suchy, wymokły…»), 2 opowieści w języku francuskim: Conte… qui n’est pas si conte ou Histoire de Cte O[ssoliński] ptin de Podlascie i Conte de Fée. Są tam nadto portrety literackie (w języku francuskim), przedstawiające ojca i męża P-iej oraz ją samą. Niewiele też wiemy o jej twórczości plastycznej. Pod kierunkiem Antoniego Albertrandiego namalowała podobno (nie bez pewnych trudności) Św. Filipa Nereusza; obraz ten znajdował się w warszawskim kościele OO. Pijarów przy ul. Długiej, później zapewne w kościele przy ul. Świętojańskiej, dalsze jego losy nie są znane. P. korzystała prawdopodobnie ze wskazówek Jana Chrzciciela Lampiego; pod jego kierunkiem kopiowała portret męża („J. Ch. Lampi, Józefa Amelia z Mniszchów Potocka kopiująca portret męża…”, wł. Pelagii Potockiej w Krakowie).
W parę lat po ślubie P. z mężem osiedli w Tulczynie. Po urządzeniu tej siedziby w r. 1781 wybrali się w podróż do Włoch i Szwajcarii. Wracając, w październiku t. r., bawili w Wiśniowcu u Michała Mniszcha, kuzyna P-iej, tam spotkali się ze Stanisławem Augustem i Pawłem, następcą tronu rosyjskiego. W r. 1783 P. była członkinią loży adopcyjnej «De la Bienfaisance». Ten fakt wykorzystano w latach trzydziestych XX w. dla zręcznej mistyfikacji, ujawnionej ostatnio przez J. W. Gomulickiego: przypisano mianowicie P-iej autorstwo ekslibrisu, przedstawiającego kobietę kreślącą znaki wolnomularskie (E. Chwalewik, P. Wolszczanowa). W rzeczywistości, wg Gomulickiego, ekslibris ów był falsyfikatem. P., niewątpliwie energiczniejsza od męża, załatwiała za niego wiele spraw, m. in. odpowiadała na zaległą korespondencję, dbała o sprawy majątkowe. W swym środowisku tulczyńskim cieszyła się dobrą opinią i sympatią. Mniej poważano ją w Warszawie (w r. 1789), zarzucano jej złośliwość i nieszczerość. P. obdarzona dużym poczuciem humoru przyjaźniła się z facecjonistą Benedyktem Hulewiczem i karciarzem bpem sufraganem przemyskim Michałem Sierakowskim i in. Ulubionym jej zajęciem było ponoć swatanie domowników – a później, w razie potrzeby, pomoc w rozwodach.
W czasie podróży kaniowskiej Stanisława Augusta w r. 1787 P. towarzyszyła zapewne mężowi do Kaniowa; tam miała być przedstawiona Katarzynie II i podobno wtedy zdobyła jej sympatię. W drodze powrotnej Stanisław August bawił w Tulczynie, witany przez P-ą i damy towarzyszące. P. ofiarowała królowi chorągwie, które wyszyła razem z córkami. W atmosferze patriotycznego ożywienia w dobie Sejmu Wielkiego oddała swe klejnoty na wystawienie wojska (w r. 1789). Jesienią t. r. towarzyszyła z dziećmi mężowi w podróży zagranicznej. W drodze do Paryża – na wieść o rewolucji – zatrzymali się w Strasburgu, potem przenieśli się do Wiednia. Wspólnie spędzili za granicą dwa lata. Po wyjeździe męża do Jass, a potem do Petersburga, P. mieszkała jeszcze w Wiedniu. W tym czasie doszło w małżeństwie do poważnych rozdźwięków na tle romansu Szczęsnego z Zofią Wittową. Pomimo tego P. nie ustawała w popieraniu stanowiska męża, broniła go przed atakami opinii publicznej, walcząc wierszami szkalującymi stronnictwo patriotyczne. Z tego okresu pochodzi pismo: Józefa z Mniszchów Potocka do Benedykta Hulewicza 8 lutego 1792 r. z Wiednia i zaprojektowane przez P-ą pierścienie złote, obwiedzione liśćmi dębowymi, z napisem «powrót wolności». Lecz ta deklarowana i demonstrowana wierność nie przeszkadzała jej (wg relacji J. U. Niemcewicza) flirtować w Wiedniu z hr. Odonelli. Wg rozpowszechnionych wieści, pochodzących głównie z pamiętnika Antoniego Chrząszczewskiego, małżeństwo od dawna nie było wzorowe. P. w parę lat po ślubie, jeszcze za życia ojca (zm. 1778), miała nawiązać flirt z Jerzym Wielhorskim, synem kuchmistrza kor. Korespondencja jej z Wielhorskim dotarła do rąk męża, który zdecydowany był odesłać ją do teścia do Dukli, lecz P-iej udało się przebłagać zagniewanego. Wg tego samego Chrząszczewskiego, który zbierał plotki w kręgu domowników tulczyńskich, tylko pierwszych troje z jej jedenaściorga dzieci było dziećmi Szczęsnego. Ojcem kilkorga następnych miał być, przywieziony jeszcze z Dukli, Józef Klembowski (Kłębowski), pełniący funkcję marszałka dworu P-iej. Później rolę amantów P-iej pełnić mieli: Dzierżański, pułkownik targowickiego regimentu «pod imieniem konfederacji wolnych», domniemany ojciec Idalii, i Tadeusz Mossakowski, dowódca milicji nadwornej w Tulczynie. Szczęsny natomiast sprowadził Wittową do Tulczyna i podjął starania o uzyskanie zgody na rozwód od Józefa Witta i od P-iej. P. nie chciała jej udzielić mając nadzieję na utrzymanie małżeństwa.
Jesienią 1792, przez Kraków, Warszawę i Grodno, gdzie niebezpiecznie zachorowała (luty 1793) i gdzie otrzymała od J. Sieversa order (Św. Katarzyny), wyjechała P. do Petersburga. Tam została damą «portretową» (jedną z sześciu), otoczona wielkimi honorami, a 18 V 1793 doszło do spisania umowy, na mocy której Szczęsny, wyjeżdżając za granicę, powierzył P-iej opiekę nad jedenaściorgiem dzieci i oddał jej w zarząd cały majątek. P. przyjęła na siebie spłatę wszystkich długów męża i zobowiązała się wypłacać mu 50 000 dukatów rocznie. W okresie między drugim a trzecim rozbiorem Szczęsny wyjechał z Wittową do Hamburga, a P. kupiła pałac i zamieszkała na stałe w Petersburgu, bywając jednak w Tulczynie. Najstarszego syna umieściła na dworze jako kamerjunkra, córki kształciła w Monasterze Smolnym. Posyłała mężowi do Hamburga systematyczne relacje o sprawach majątkowych, starając się przekonać go o swym oddaniu i przywiązaniu. W r. 1795 i 1796 bawiła znów w Tulczynie (wg Chrząszczewskiego wybrała się tam, by łatwiej ukryć powicie dziecka, którego ojcem miał być Dzierżański. Niedyskrecja jednej z powiernic spowodowała odkrycie tajemnicy i dała mężowi atut w zabiegach o rozwód), gdzie usiłował pojednać ją z mężem A. W. Suworow. Wobec nacisków męża o zgodę na rozwód P. zwlekała, potem odmawiała, zdecydowała się jedynie w początku 1796 r. opuścić Tulczyn i wyjechać do Petersburga. Próbowała namówić imperatorową, by kazała osadzić Wittową w monasterze. W końcu, molestowana przez męża, którego dążenia poparł najstarszy syn Szczęsny Jerzy, zgodziła się na rozwód, który przeprowadzono w początku 1798 r. P. otrzymała w dożywocie włość daszowską (Daszów) w woj. bracławskim i ok. 15 000 pańszczyźnianych (7000 «dusz męskich»).
Wkrótce po rozwodzie, w październiku 1798, P. zmarła. Przyczyną zgonu było prawdopodobnie zażycie lekarstwa, które przerwać miało następną ciążę. Domniemanym ojcem miał być M. A. Choiseul de Gouffier, eks-ambasador Francji w Konstantynopolu. Pochowana została w Petersburgu. Pozostały po niej majątek (oszacowany na 4,5 mln. złp.) odziedziczyły dzieci. Biblioteka, wywieziona do Petersburga, została wcielona do zbiorów tulczyńskich.
Liczne portrety pędzla J. Ch. Lampiego w: Muz. Narod. w W. (Wilanów), w Nieborowie, Muz. Narod. w P. (reprod. w: Nowak Z., Portrety Stanisława Szczęsnego Potockiego i jego rodziny malowane przez J. Ch. Lampiego starszego, „Roczn. Muz. Narod. w W.” R. 17: 1793 s. 299–333); Portret pędzla Lampiego w Montresor (reprod. w: Ryszkiewicz A., Kolekcjonerzy i miłośnicy, W. 1981); Miedzioryt F. D. Cunego z r. 1783, wg obrazu P. Battoniego (B. Jag.); – Estreicher; Nowy Korbut; Enc. Org.; Borkowski J. S. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; PSB (Lampi J. Ch., Mniszchowa Maria Amelia, Mniszech Jerzy August, Mniszech Michał); Rastawiecki, Słown. malarzów; Słown. Artystów Pol. (A. Albertrandy); Słown. Pracowników Książki Pol.; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Portrety osobistości polskich znajdujące się w pokojach i w galerii pałacu w Wilanowie, W. 1967 (katalog); – Czartkowski A., Pan na Tulczynie, Lw. 1925 s. 219–20; Czernecki J., Mały król na Rusi i jego stolica Krystynopol, Kr. 1939; Gołębiowski Ł., Opisanie historyczno-statystyczne miasta Warszawy, W. 1827 s. 86–7; Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej, W. 1980; Jaroszewski T. S., I guadri di Pompeo Batoni in Polonia, „Bull. du Musée Nat. de Varsovie” T. 7: 1966 p. 101–2; Kalinka W., Sejm czteroletni, Lw. 1881 s. 221; Konopczyński W., Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8; Kossakowska-Szanajca Z., Majewska-Moszkowska G., Zamek w Łańcucie, W. 1964; Łojek J., Dzieje pięknej Bitynki, W. 1972; [Rolle J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966; Świeykowski E., Monografia Dukli, w: Studia do Historii Sztuki i Kultury w XVIII w. w Polsce, Kr. 1905 I; – Bukar S., Pamiętniki, Drezno 1871 s. 42–3; Chrząszczewski A., Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wr. 1976; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Kowalski F., Wspomnienia, Kijów 1859 II 221 i n.; Magier, Estetyka Warszawy; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–94, W. 1961; Tarnowska U., Wspomnienia damy polskiej z XVIII w., P. 1869, Arch. Wróblowieckie z. I; – AGAD: Arch. Roskie (korespondencja P-iej, nie wykorzystana); B. Czart.: rkp. 683; – Informacje Ryszarda M. Mączyńskiego.
Maria Czeppe